استاد دکتر محمد معین به دلیل آشنایی کامل با ادبیات فارسی، جایگاه ویژه‌ای در بین شاعران داشته به‌طوری‌که نیما یوشیج در وصیت‌نامه خود محمد معین را وصی کرده تا اشعار وی را بررسی کرده و قسمت لازم را نشر دهد.
وی تحصیلات دوره ابتدایی و راهنمایی را در زادگاهش رشت و دوره تکمیلی تا دانشگاه را در پایتخت ایران تهران گذراند و از همان ابتدا علاقه وی به ادبیات و خط‌شناسی به‌واسطه حضور در خانواده‌ای روحانی، مشخص شد به‌طوری‌که از آموزشگاه روان‌شناسی بروکسل به دلیل آشنایی به خط‌شناسی، قیافه‌شناسی مدرک مکاتبه‌ای دریافت کرد.
استاد معین در تمام طول تحصیلش جزو دانش آموزان و دانشجویان ممتاز بود و به علت علاقه شدید و استعداد زیادش به ادبیات فارسی، در سن ۱۶ سالگی با نوشتن پایان‌نامه‌ای درباره شاعر فرانسوی «لوکنت دولیل» موفق به دریافت مدرک لیسانس در رشته فلسفه و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد.
از مهم‌ترین نکات زندگی محمد معین انتخاب وی به‌عنوان رئیس دانشسرای مقدماتی اهواز در سال ۱۳۱۴ است درحالی‌که وی تنها ۱۷ سال سن داشته است.
بعد از مدتی به‌عنوان رئیس دانشسراهای وزارت آموزش‌وپرورش منصوب شد و با همه مشغله کاری، استاد معین در سال ۱۳۲۱ با نوشتن رساله «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی» به اولین فردی که در ایران موفق به دریافت مدرک دکتری در رشته ادبیات فارسی شد.
محمد معین علاوه بر آشنایی کامل با ادبیات فارسی، به دیگر زبان‌های خارجه ازجمله انگلیسی، عربی، فرانسوی و آلمانی تسلط کامل داشته و در سفر به کشورهای مختلف از آثار بزرگان آن کشورها نهایت استفاده را ببرد.
وی در دانشگاه‌های مختلف دنیا ازجمله هاروارد آمریکا و لاهور پاکستان فعالیت کرده و در سمینارهای جهانی متعددی سخنرانی و موفق به دریافت جوایز علمی گوناگونی از ایران و چند کشور دیگر شده بود.
در سال ۱۳۲۵ شمسی چاپ لغت‌نامه دهخدا در مجلس شورای ملی ایران آغاز و محمد معین برای همکاری با استاد دهخدا انتخاب شد و در سال ۱۳۳۴ با نظر مساعد علی‌اکبر دهخدا، سازمان لغت‌نامه دهخدا از منزل وی به مجلس شورای ملی انتقال یافت و با توجه به سابقه علمی بالای دکتر معین در رشته ادبیات و طبق وصیت‌نامه دهخدا، محمد معین به ریاست سازمان لغت‌نامه دهخدا منصوب شد و ۷۰۰ صفحه از این کتاب را تألیف کرد و در سال ۱۳۳۶ این سازمان به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد و ریاست این سازمان تا آخرین روز بر عهده استاد دکتر محمد معین بود.
محمد معین در سال ۱۳۳۷ با انتخاب هیئت‌وزیران به عضویت فرهنگستان ایران درآمده و در سال ۱۳۴۰ این انتخاب مجدداً تائید شد وی همچنین در همان سال در دانشگاه پاکستان به‌عنوان «استاد ممتحن خارجی» برای مطالعه و بررسی رساله‌های دکتری برگزیده شد.
استاد دکتر محمد معین به دلیل آشنایی کامل با ادبیات فارسی، جایگاه ویژه‌ای در بین شاعران داشته به‌طوری‌که نیما یوشیج در وصیت‌نامه خود محمد معین را وصی کرده تا اشعار وی را بررسی کرده و قسمت لازم را نشر دهد.
مهم‌ترین تألیف محمد معین فرهنگ فارسی معروف به فرهنگ معین بوده که شامل لغات فارسی، لغات و ترکیبات عربی متداول در فارسی، لغات اروپایی که به‌تدریج در فارسی واردشده و اعلام اشخاص، اعلام جغرافیایی، در ۷۰۰ هزار و ۹۰۰ صفحه و در ۶ جلد است، همچنین از دیگر تألیفات استاد معین می‌توان به «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی» شماره هفت و هفت‌پیکر نظامی، حافظ شیرین‌سخن، یک قطعه شعر در پارسی باستان، یوشت فریان و مرزبان‌نامه، شاهان کیانی و هخامنشی در آثارالباقیه اشاره کرد.
محمد معین در ۹ آذر ۱۳۴۵ پس از بازگشت از ترکیه، در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی دچار بیهوشی موقت شد، بلافاصله به بیمارستان آریا در تهران منتقل و بستری شد.
گفته می‌شود که در اثر اشتباه پزشک به حالت اغما فرورفت و وی را جهت معالجه بیشتر در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۴۶ به کشور کانادا منتقل کردند اما چون بهبودی در وضعیت او مشاهده نشد، در ۱۵ آبان ۱۳۴۶ به ایران بازگردانده و در بیمارستان فیروزگر بستری شد، دکتر محمد معین در روز ۱۳ تیرماه ۱۳۵۰ در همان بیمارستان دنیای علم و ادب را بدرود گفت و به دیار باقی شتافت.
گفتنی است آرامگاه این استاد عزیز و گران‌قدر بنا بر وصیت خودش در جوار ملکوتی حرم مطهر سلطان سید جلال‌الدین اشرف (ع) در آستانه‌اشرفیه است و هرساله در سالروز وفات ایشان مراسمی باشکوه در این شهرستان که قطب مذهبی گیلان است؛ برگزار می‌شود.
