شادی‌های کوچک در سایه نمایش اقتدار قانون
یادداشت/صادق پنجه ای – وکیل پایه یک دادگستری
در ماده ۲ قانون مجازات اسلامی قید شده است: «هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است، جرم محسوب می‌شود.»
با این مقدمه نگارنده به تحلیل و بررسی خبری که اخیرا در رسانه‌های عمومی منتشر شده، خواهم پرداخت. چندی پیش در بازار سنتی رشت، برخی از کسبه در بخش ماهی فروش‌ها با خواندن ترانه‌های محلی و بعضا انجام رقص – نه لزوما توسط ایشان – به‌منظور تبلیغ کار خود، ایجاد جذابیت برای توریست ها و مسافران، موجب شادی و نشاط بین همشهریان را فراهم آورده اند که البته این ابراز نمایش به‌طریق انتشار توسط مردم رهگذر به شبکه‌های مجازی راه یافته و بعضا رسانه‌های خارج از کشور نیز به بازتاب این اتفاق پرداخته‌اند.
آنچه در این متن مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد گرفت، انطباق خبر منتشره با مفاد مندرج در قانون است، بنابراین نگارنده در تحلیل این خبر، هرگونه جهت‌گیری سیاسی، شخصی و نگاه اعتقادی را کنار گذاشته است.
در شرع اسلام بر اساس نظرات مراجع عظام اکثرا در مقابل این پرسش که رقص مردان به لحاظ شرعی چه حکمی دارد، معتقدند: «بنابر احتیاط لازم، جایز نیست.»
البته آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی «تنها رقص زن برای شوهرش (بدون حضور دیگران) را جایز می‌داند. با همه این احوال همان طور که در مقدمه این یادداشت آمده است به استناد ماده ۲ قانون مجازات اسلامی، و قاعده فقهی «قُبحِ عِقابِ بِلا بیان»، تنها زمانی می‌توان رفتاری را جرم دانست که در قانون مجازات اسلامی، قانون‌گذار آن را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات در نظر گرفته باشد.
بنابراین در قانون مجازات اسلامی انجام رقص توسط مردان در ملاء عام یا خواندن آواز در اماکن عمومی مثل پارک‌ها و بازار در صورتی که مغایر شعایر اسلامی و شرعی نباشد، جرم تلقی نمی‌شود چرا که در بسیاری از اوقات خود نهادهای فرهنگی مانند سازمان فرهنگی- هنری شهرداری و… در ایام غیرسوگواری و ایام مذهبی اقدام به برگزاری برنامه‌‌های جنگ شادی با محتوای موسیقی، نمایش و اجرای ترانه‌های فولکلور می‌کنند.
در ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی قانون‌گذار مقرر کرده است: هر کس علناً در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی نماید و یا موجبات جریحه دار شدن عفت عمومی را فراهم آورد، مستحق کیفر است. در تبصره این ماده نیز قید شده است: زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند به مجازات حبس و یا جزای نقدی محکوم خواهند شد. متعاقبا در تفسیر این ماده دکترین علم حقوق بیان داشته اند: تشخیص این که عملی، عفت عمومی را جریحه‌دار کرده است یا خیر با دادگاه است و دادگاه نیز به عرف متداول مردم منطقه رجوع می‌کند. بنابراین اعمالی چون روزه‌خواری، پوشیدن لباس نامناسب توسط زنان و یا عدم رعایت حجاب شرعی در انظار عمومی توسط مردان و زنان می‌تواند مصداق این جرم باشد. ضمن اینکه طبق نظریه مشورتی ۵۵۵۷/۷-۱۳/۰۹/۱۳۷۲ سوء نیت خاص مرتکب جرم باید احراز شود.
بنابراین آیا ارتکاب صرف رقص و آوازخوانی مردان در بازار و پیاده راه فرهنگی شهرداری رشت و انتشار آن از مصادیق فعل حرام است و جرم تلقی می‌شود؟
آنچه در خبر منتشره از سوی جانشین فرمانده انتظامی استان گیلان درج شده است: کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه به استناد انتشار هرگونه تصاویر یا محتوای مجرمانه با موضوع سیاه نمایی، تشویق اذهان عمومی، انتشار تصاویر غیر اخلاقی و نامتعارف و… در فضای مجازی را جرم تلقی کرده و مورد پیگرد قانونی قرار می‌دهد.
همچنین در صدر خبر قید شده است در پی انتشار تصاویری از رقص و پایکوبی در معابر عمومی، بازار رشت و پیاده راه فرهنگی توسط عده ای هنجارشکن و بازتاب آن در سطح شبکه‌های اجتماعی و ماهواره‌ای که موجبات جریحه‌دار کردن عفت عمومی را فراهم آورده بود، در دستور کار پلیس قرار گرفت.
در خبر منتشره چند کلمه و عبارت کلیدی وجود دارد که پیرامون آن می‌توان دست به تحلیل و بررسی حقوقی زد.
قانون مجازات و قانون جرایم رایانه‌ای تعریفی از محتوای مجرمانه ارایه نکرده و صرفا به بیان مصداق روی آورده است و آنچه به نظر می‌رسد، مصادیق محتوای مجرمانه بر اساس عرف و شرع مقدس اسلام تبیین می‌شود. در واقع با بررسی متن خبر این طور به نظر می‌آید که رفتار مرتکبین آوازخوانی و رقاصی در انظار عمومی بر اساس عنوان محتوا علیه عفت و اخلاق عمومی گروه شده است و وفق بند ۲ ماده ۶ قانون مطبوعات و ماده ۱۴ جرایم رایانه‌ای: «انتشار، توزیع و معامله محتوای خلاف عفت عمومی. (مبتذل و مستهجن) جرم است.» و البته ممکن است با اشخاص مذکور به استناد ماده ۶۱۸ قانون مجازات اسلامی برخورد کرده باشند.
حال باید پرسید آیا آوازخوانی و رقاصی مردان در بازار رشت و پیاده راه فرهنگی -آنچه در فیلم ها روئت شده است- مصداق مبتذل و مستهجن است و یا هنجارشکنی محسوب می شود؟ آیا به صرف بازتاب این رفتار در شبکه‌های مجازی داخلی و خارجی امری مجرمانه تلقی می شود؟!
در تعریف کلمه مبتذل نوشته‌اند: فاقد هرگونه ویژگی عالی، جالب توجه یا شگفت‌انگیز؛ پیش پاافتاده، ویژگیِ آن چه هیچ هیجان، لذت یا علاقه ای برنیانگیزد.
چنانچه قائل به تعریف ابتذال بر اساس سطر فوق باشیم، می‌توان گفت که عمل آن دسته از مردان و کسبه‌ای که در بازار و پیاده راه فرهنگی اقدام به نواختن موسیقی، یا سردادن آواز و رقص کرده اند، با توجه به اینکه شرع نیز آن را حرام ندانسته -بلکه جایز ندانسته- و در قانون نیز به‌طور مصداقی آن را جرم تلقی نکرده‌اند و نیز بر اساس تعریفی که از ابتذال ارایه شد، به دلیل استقبال و خوش آمدن بسیاری از گیلانیان و ایرانیان سراسر دنیا اگر چه ممکن است اجرای هنری این اشخاص، نازل بوده و بعضا با لودگی همراه باشد، نمی‌تواند مصداق هنجارشکنی تلقی شود، بنابراین سخت است که بتوان آن را بنا به تعریفی که ارایه شده و با توجه به ذائقه‌ی عرف و عموم مردم، مبتذل دانست. همچنین باید افزود زمانی رفتاری مصداق جرم خواهد داشت که پیشتر کارگروه مصادیق محتوای مجرمانه آن را به عنوان یک جرم به سمع و نظر مردم برساند و پس از آن است که در پی قاعده فقهی «قُبح ِعِقاب بِلا بیان» می‌توان، به مجازات مرتکبین اقدام کرد. همچنین وقتی رفتار مرتکبی جرم نباشد، انتشار تصاویر آن نیز خود به خود جرم نخواهد بود.
و اما اتفاقات اخیر در بازار رشت نشان داد که عرصه فرهنگ به مثابه «ترویج زمان مادری» و «فولکلور» محدود به مکان خاص نیست، در واقع هر موقعیت و مکانی – به شرط آنکه موجب اخلال در نظم و امنیت نشود- می‌تواند به منظور تسری و اشاعه‌ی فرهنگ و البته ایجاد نشاط و شادی قلمداد شود؛ فشار اقتصادی، خودکشی‌های متعدد، گسترش فقر اقتصادی، نارضایتی عمومی در برخی جهات و قهر مردم در پاره‌ای اوقات خود از عوامل مهم در جهت توجه به خواست عمومی است.
قطعاً صرفا با مجازات، اجبار و اعمال قانون نمی‌توان مردم را ملتزم به قانون‌مداری کرد بلکه ایجاد آرامش روانی در جامعه در سایه فعالیت‌های فرهنگی کارگشاست. آنچه در پی این پدیده‌های اجتماعی احساس می‌شود، نیاز مبرم مردم به «شادی‌های کوچک» است! به نظر می‌توان با ایجاد بستر و برخوردهای فرهنگی مناسب و تدبیر بیشتر به جای مجازات، رافت اسلامی و مهربانی‌های قانون را به مردم نشان داد. به تعبیری ” عدالت نباید فدای نشان دادن اقدار قانون شود!
