بررسی حقوق کودکان کار و وظایف والدین و دولت در پرتو نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی

(قسمت نهم)

اسناد خاص بین المللی در ارتباط با کار کودک

الف) مقاوله نامه ها و توصیه نامه های سازمان بین ­المللی کار در ارتباط با کار کودک

الغای کار کودک یکی از اهداف بنیادین سازمان بین­المللی کار است. سازمان مزبور این موضوع را در نخستین نشست اولین­سال آغاز به کار خود یعنی سال ۱۹۱۹ میلادی با تصویب کنوانسیون حداقل سن کار در صنعت که به کنوانسیون شمارۀ ۵ نیز معروف می­باشد ، به­عنوان یکی از اهداف کاری کنوانسیون مزبور ، کار کودکان زیر ۱۴ سال را در حرفه­های صنعتی ممنوع اعلام می­کند. سازمان بین­المللی کار در زمینه حذف کار کودک یک راهبرد دوبخشی را پیگیری می­کند. نخستین بخش از راهبرد سازمان مزبور تدوین هنجارهای حقوق بین­المللی برای کمک به کشورهای عضو جهت الغای کار کودک از طریق وضع قوانین و مقررات ملی بود.(مرادیان، ۱۳۹۱ :۲۶)

سیاست سازمان بین­المللی کار به­طور خاص بر ترغیب و حمایت از اقدامات معطوف به حذف کار کودک در انواع مشخصی از حرفه­ها ، صنایع و مشاغل که واجد خطرات مشخصی مانند اضرار به ایمنی ، سلامت و معیارها و ارزش­های اخلاقی کودکان می­باشد ، متمرکز است. کار اجباری یا کار در عوض وام کودکان ، کار در معادن و کارگاههای شیشه­گری ، و فحشا نمونه­های بارزی از این نوع کار هستند. حذف این نوع کارها حتی در صورتی که کار کودکان در این نوع حرفه­ها ، صنایع و مشاغل به­طور قانونی ممنوع نشده باشد ، باید در دستور کار دولتها قرار گیرد. موارد فوق می­توانند به بروز جراحات و بیماریها در بلندمدت ، معلولیت و از کارافتادگی در کودکان منجر شوند. (مرادیان، ۱۳۹۱ :۳۲)

دهه ۱۹۹۰ میلادی افزایش اراده و خواست دولتها برای شناسایی معضل کار کودک را شاهد بود و این تجدید علاقه­ی دولتها از طرح درخواستهای مکرر آنها از سازمان بین­المللی کار برای تقویت روندکار خود علیه کار کودک در ابعاد ملی و بین­المللی به خوبی به چشم می­خورد. در این چارچوب سازمان بین­المللی کار فعالیتهای فنی و منطقه­ای خود را در زمینه کار کودک افزایش داد. کار کودک موضوع یک پروژه بین­بخشی در سال­های ۹۳ – ۱۱۹۲ میلادی با شرکت بخشهای گوناگون سازمان بین­المللی کار ، به منظور اصلاح ساختار فنی پیرامون کار کودک بود. علاوه بر آن به دنبال اعلام آمادگی دولت آلمان در سپتامبر ۱۹۹۰ میلادی دایر بر اعطای یک کمک سالانه­ی ۱۰ میلیون مارکی برای ۵ سال متوالی به سازمان بین­المللی کار به منظور همکاری فنی در زمینه کار کودک ، اجرای یک برنامه کامل­تر همکاری فنی امکان­پذیر گردید.یکی از برنامه­های سازمان ، برنامه بین­المللی حذف کار کودکمی­باشد.

در انتهای این مبحث به برخی از مقاوله نامه ها و توصیه نامه های سازمان بین المللی کار می پردازیم که عناوین آن به شرح ذیل است:

۱- مقاوله نامه حداقل سن اشتغال در صنعت برای کودکان (شماره ۵)

این مقاوله نامه در سال ۱۹۱۹ میلادی طی اولین نشست سازمان بین­المللی کار توسط اجلاس واشنگتن به تصویب رسید و بر طبق مفاد آن کودکان زیر ۱۴ سال نباید برای کار در مشاغل صنعتی بخش خصوصی و دولتی و یا هرکجای دیگر استخدام گردند.

۲- مقاوله نامه مربوط به کار شبانه افراد جوان در صنعت (شماره ۶- ۱۹۱۹ میلادی)

۳- مقاوله نامه تثبیت حداقل سن برای اجازه اشتغال کودکان در دریا (شماره ۷) . این مقاله نامه  در ۱۰ ژوئن ۱۹۲۰ به تصویب کنفرانس عمومی رسید و در ۲۷ سپتامبر ۱۹۲۱ لازم­الاجرا گردید و بموجب آن اشتغال افراد کمتر از ۱۴ سال در کشتی­هایی که به دریانوردی مشغولند ، ممنوع شد. این مقاوله نامه در بیست­ودومین اجلاسیه سازمان در ۲۴ اکتبر ۱۹۳۶ و بموجب مقاوله نامه شماره ۵۸ مورد اصلاح قرار گرفت و حداقل سن اشتغال در کار دریایی به ۱۵ سال افزایش یافت. (مصفا و همکاران، ۱۳۹۳: ۵۷)

۴- مقاوله نامه مربوط به سن مجاز برای استخدام و اشتغال کودکان در بخش کشاورزی (شماره ۱۰) ، این مقاوله نامه در سال ۱۹۲۱ میلادی به تصویب سازمان بین­المللی کار رسیده ، در اوت ۱۹۳۱ میلادی لازم­الاجرا و در سال ۱۹۷۳ توسط کنوانسیون شماره (۱۳۸) اصلاح گردید.

براساس مقاوله نامه مذکور کودکان زیر ۱۴ سال نباید در بخش خصوصی و یا دولتی کشاورزی بویژه در ساعاتی که باید در کلاس درس و مدرسه باشند ، استخدام گردند. هم­چنین در این کنوانسیون در مورد نحوه­ی حضور کودکان در دوره­های آموزشی مرتبط با برنامه­های مدرسه و کار سبک توام با یکدیگر ، نکاتی پیش­بینی شده است. (عراقی، ۱۳۹۲: ۲۱۸)

۵- مقاوله نامه  تثبیت حداقل سن برای اجازه استخدام افراد جوان بعنوان متصدی سوخت کوره و تراشکاری (شمارۀ ۱۵)

کنفرانس عمومی سازمان بین­المللی کار در سومین نشست خود در ۲۵ اکتبر ۱۹۲۵ میلادی تصمیم به تدوین مقررات مربوط به ممنوعیت اشتغال افراد زیر سن ۱۸ سال به عنوان متصدی سوخت کوره و تراشکاری در قالب تصویب یک مقاوله نامه گرفت. در سال ۱۹۷۳ این کنوانسیون توسط کنوانسیون شماره (۱۳۸) سازمان بین­المللی کار اصلاح گردید. (همان: ۲۱۸)

۶- مقاوله نامه معاینه پزشکی افراد جوان برای کار در دریا (شماره ۱۶ – ۱۹۲۱ میلادی)

۷- مقاوله نامه مربوط به سن مجاز برای کودکان جهت استخدام در مشاغل غیرصنعتی (شماره ۳۳ – ۱۹۳۳ میلادی)

۸- مقاوله نامه حداقل سن اشتغال به کار در دریا (شماره ۵۸ – ۱۹۳۶ میلادی)

این مقاوله نامه که در بیست­ودومین نشست کنفرانس عمومی سازمان بین­المللی کار به تصویب رسید ، در حقیقت نسخه­ی اصلاح شده کنوانسیونهای مشابه قبلی در این زمینه می­باشد.

۹- مقاوله نامه تثبیت حداقل سن مجاز برای استخدام کودکان در مشاغل صنعتی (شماره ۵۹ – ۱۹۳۷ میلادی)

طی بیست­وسومین نشست کنفرانس عمومی سازمان بین­المللی کار در سال ۱۹۳۷ مقاوله نامه  مذکور به تصویب رسیده ، در فوریه ۱۹۴۱ لازم­الاجرا گردیده و در سال ۱۹۷۳ میلادی توسط مقاوله نامه شماره (۱۳۸) مورد تجدیدنظر و اصلاح قرار گرفت. (همان: ۲۱۸)

مقاوله نامه مذکور ضمن روشن نمودن تعریف کار صنعتی ، استخدام کودکان زیر ۱۵ سال را در مشاغل صنعتی در بخش خصوصی و یا دولتی ممنوع اعلام می­کند. مفاد این کنوانسیون شامل کار کودکان در مدارس فنی نمی­شود. در این رابطه کارفرمایان باید جهت ثبت­نام افراد زیر ۱۸ سال که برای آنها کار می­کنند ، تاریخ تولد آنها را نیز مشخص نمایند. (مصفا و همکاران ، ۱۳۹۳: ۵۵)

۱۰- مقاوله نامه مربوط به سن مجاز برای کودکان جهت استخدام در مشاغل غیرصنعتی (شماره ۶۰ – ۱۹۳۷ میلادی)

مقاوله نامه مذکور نسخه­ی اصلاح شده کنوانسیون شماره ۳۳ سازمان بین­المللی کار تحت همین عنوان می­باشد که در سال ۱۹۳۷ میلادی به تصویب رسیده و در سال ۱۹۷۳ بوسیله کنوانسیون شماره­ی ۱۳۸ مورد بازبینی قرار گرفت.

این مقاوله نامه استخدام کودکان زیر ۱۵ سال و یا بالای ۱۵ سال که باید در مدرسه باشند را ممنوع می­داند. (عراقی، ۱۳۹۲: ۲۱۸)

۱۱- مقاوله نامه مربوط به معاینه پزشکی برای استخدام کودکان و افراد جوان در صنعت (شماره ۷۷)

این مقاوله نامه در تاریخ ۹ اکتبر ۱۹۴۶ میلادی تصویب و در ۲۹ دسامبر ۱۹۵۰ لازم­الاجرا گردید.

۱۲- مقاوله نامه مربوط به تحدیدکار شبانه کودکان و افراد جوان در شاغل غیرصنعتی کنوانسیون مذکور در سال ۱۹۴۶ میلادی تصویب و در دسامبر ۱۹۵۰ میلادی لازم­الاجرا گردید.

۱۳- مقاوله نامه مربوط به حداقل سن اشتغال برای ماهیگیران (شماره­ی ۱۱۲ – ۱۹۵۹ میلادی)

۱۴- مقاوله نامه مربوط به حداقل سن اشتغال برای کار در زیرزمین (شماره­ی ۱۲۳ – ۱۹۶۵ میلادی)

۱۵- مقاوله نامه مربوط به معاینه پزشکی افراد جوان شاغل در کار زیرزمین (شماره­ی ۱۲۴ – ۱۹۶۵ میلادی)

۱۶- مقاوله نامه مربوط به حداقل سن اشتغال (شماره­ی ۱۳۸)

این مقاوله نامه در سال ۱۹۷۳ میلادی طی پنجاه و هشتمین نشست سازمان کنوانسیون کار به تصویب رسید.

۱۷- اعلامیه سازمان بین­المللی کار درباره اصول و حقوق بنیادین در کار و پیگیری آن و همچنین برخی توصیه نامه ها به شرح ذیل:

۱- توصیه مربوط به کار شبانه کودکان و افراد جوان در بخش کشاورزی (شماره­ی ۱۴ – ۱۹۲۱ میلادی)

۲- توصیه مربوط به حداقل سن استخدام کودکان در مشاغل غیرصنعتی (شماره­ی ۴۱ – ۱۹۳۲ میلادی)

۳- توصیه مربوط به معاینات پزشکی برای استخدام کودکان و افراد جوان (شماره ۷۹ – ۱۹۴۶ میلادی)

۴- توصیه مربوط به حداقل سن استخدام کودکان در کارهای زیرزمین (شماره ۱۲۴ – ۱۹۶۵ میلادی)

قلمرو مقاوله نامه های سازمان بین المللی کار در مقابله با کار کودک

۱)قلمرو شخصی مقاوله نامه ها

از زمان آغاز به کار ILO، برطرف کردن موضوع بچه های کار جز کارهای این سازمان مقرر شد. این مشکل به عنوان یک نوع نگرانی هم برای کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه، در حال افزایش است. در نظر گرفتن پایین ترین حد سن برای پذیرش کار یا شغل، بسیار حیاتی است تا به این شکل پایین ترین آستانه برای کار کودکان تعیین شود. این مقوله با سایر بررسی های انجام گرفته در خصوص حقوق افراد در هم آمیخته است. به طور اخص، این حق توسط انجمن های آزاد که فضا را برای شرکت و تجهیز بر علیه استثمار کودکان مهیا می سازند، تقویت می شود. کار کودکان می تواند تحت شرایط بد کاری که در آن نیاز است از کودک محافظت شود، تعریف گردد. به علاوه، محافظت از کودکان در چنین شرایطی، بر اساس نیاز به احترام و اجرای اصول غیر تبعیضی برای تمام کودکان، صرف نظر از خاستگاه آنان است. (نوری، ۱۳۹۰: ۱۱۷)

تجربه نشان می دهد که در جایی که کودکان در آن کار می کنند، میزان احترام به سایر حقوق انسانی نیز پایین است. اخیرا گزارش جهانی منتشر شده در ژوئن ۲۰۱۰ در خصوص کودکان کار نشان می دهد، در حالی که میزان کودکان کار در دنیا سیر نزولی دارد، اما هنوز تعداد آنها به میزان ۲۱۵ میلیون نفر باقی است. تداوم وجود کودکان کار مهم ترین شاخص وجود شکاف عمیق در شرایط کاری است. اطمینان از اینکه هر کودک از فشار کار در امان است و به تحصیلات مناسب نیز دسترسی دارد، اولین و حیاتی ترین گام در جهت دستیابی به کار مناسب در اغلب جوامع آسیب پذیر است.

۲)قلمرو موضوعی مقاوله نامه ها

سازمان بین المللی کار در مقاوله نامه های خود درباره کار کودک بخش عمده تمرکز خود را بر الزام کشورها به  اقدام فوری و موثر جهت ممنوعیت و محو کار کودک در معنای خاص، نهاده است. چرا که در این معنا، کار کودک آن دسته از فعالیت های زننده و ناپسند است که انجام آن ها در شرایط عادی، مطلوب هیچ انسان متعارفی نیست. مبادرت به آن ها از سوی کودکان نیز، انزجار از آن ها را دو چندان می کند.

ممانعت از به کارگیری کودکان در تمامی اشکال کار بسیار دشوار است. کودکان در بسیاری از خانواده ها، نان آورانی کوچک هستند که منع آنان از انجام فعالیت های درآمدزا، حکم به نابودی میلیون ها انسان است. علاوه بر این، انجام هر نوع کاری نیز برای کودکان مضر نیست؛ کاری که بر پیشرفت و سلامت جسمی و روانی آنان اثر سوء برجای نمی نهد و با تحصیل و حضورشان در مدرسه نیز منافاتی ندارد، نه تنها مضر و ناپسند نیست بلکه متضمن فایده نیز خواهد بود. کارهایی نظیر کمک به والدین در کارهای روزمره و عادی منزل و یا انجام کارهای سبک برای کسب درآمد در ساعات تعطیلی مدارس، به پیشرفت کودک و رفاه خانواده وی کمک می کند و به آن ها مهارت، تجربه و حس مسئولیت  پذیری در آینده را می آموزد. لذا “کار کودک” در معنای دقیق خود، به این دسته از فعالیت ها  اطلاق نمی گردد

مقاوله­نامه­های بنیادین که در زمره درخشان­ترین مصوبات ILO بشمار می­روند ، درواقع سرمنشأ و الگوی تنظیم و تبیین موازین و استانداردهای بین­المللی کار و نقطه­عطفی بر تطبیق قوانین و مقررات ملی کشورهای عضو ILO با این مصوبات هستند. بعبارتی این دسته از مقاوله­ نامه­های ILO بدلیل مدنظر قرار دادن ویژگی­های اساسی و مهم در موضوع موردنظر و توجه شایان به نیازهای عمومی و همگانی بشری در حیطه روابط کار و نیز با عنایت به اجماع عمومی شرکای اجتماعی (دولت) کارگر ، کارفرما ، در ضرورت تنظیم و توسعه و تحقق اهداف و آمال بشری شکل گرفته­اند. (غفاری فارسانی، پیشین : ۲۴۵)

بنابراین در اساسانامه سازمان بین­المللی کار و نیز در بیانیه­های مختلف صادره از سوی آن ، توجه به بسترسازی برای اجرای اهداف مطروحه در این­دسته از مصوبات ، جزء لاینفک فعالیت سازمان بین­المللی کار محسوب شده است. در این میان صدور بیانیه فیلادلفیا به سال ۱۹۴۴ درباره حقوق کار و اصول بنیادین آن در روابط کار و نیز بیانیه­ای با مضمون مشابه در سال ۱۹۹۸ (از جمله برچیدن مؤثر و فوری کار کودک) و ارائه گزارش مهم دبیرکل ILO آقای خوان سوماویا به اجلاس سازمان بین­المللی کار در سال ۱۹۹۹ که با تبیین و شناسایی مؤلفه­های کار شایسته که در ابتدای مطالعه آنها را بر :

الف: کلیه اشکال بردگی یا شیوه­های مشابه بردگی ، از قبیل فروش و قاچاق کودکان ، بندگی به علت دین و رعیتی و کار با زور یا اجبار از جمله استخدام به زور و اجباری کودکان برای استفاده از آنان در درگیری­های مسلحانه.

ب: استفاده ، مهیا کردن یا عرضه یک کودک برای روسپی­گری و هرزه­نگاری.

ج: استفاده ، مهیانمودن یا عرضه یک کودک برای فعالیت­های غیرقانونی ، بویژه برای تولید و قاچاق مواد مخدر که در معاهدات بین­المللی مربوطه تعریف شده­اند.

د: اشتغال بکاری که بدلیل ماهیت یا شرایط آن ، احتمال دارد برای سلامتی ، ایمنی یا اخلاقیات کودکان مضر باشد.. (فراز، ۱۳۸۳ : ۳۴)

ب) مقاوله نامه های حمایتی سازمان بین المللی کار درباره کار کودک

سازمان بین­المللی کار برای امحای بدترین اشکال کار کودک در سال ۱۹۹۹ به تصویب رسید. این کنوانسیون به همراه کنوانسیون شماره ۱۳۸ ، چارچوب مناسبی را برای الغای موثر کار کودکان ارائه می­دهد. کنوانسیون ۱۸۲ کوششی برای از بین بردن بدترین اشکال کار کودک از جمله استفاده آن­ها در جنگ ، بهره­کشی جنسی و استثمار می­باشد. این کنوانسیون بیشترین تعداد امضاکننده را در میان کنوانسیون­های سازمان بین­المللی کار داشته است و نشانگر درخواست جهانی برای مبارزه با این پدیده است.(ودیعتی،۱۳۷۶ : ۹۷)

دولتها با پذیرش کنوانسیون ۱۸۲ معیارهای زمان­بندی شده برای امحای بدترین اشکال کار کودک را پذیرفته و متعهد می­شوند که با کارفرمایان ، سازمان­های کارگری ، جامعه مدنی و دیگر حکومت­ها برای اطمینان از پیشرفت سریع و مداوم کار کنند. ایران در سال ۱۳۸۱ (۲۰۰۲) به این کنوانسیون ملحق شد.

مطابق اکثر مقاوله نامه های سازمان بین المللی کار، مقاوله نامه های شماره ۱۳۸ و ۱۸۲ و کنوانسیون ملل متحد در خصوص حقوق کودکسن ۱۸ سالگی مرز بین کودکی و بزرگسالی است. اگر چه ممکن است بسیاری از سنتهای فرهنگی و ویژگی های جسمانی، از سن بالاتر یا پایین تری صحبت نمایند اما جامعه بین المللی در پیش نویس ابتدایی و سپس در زمان تصویب این مقاوله نامه ها اشخاص زیر ۱۸ سال را کودک مستحق حمایت ویژه تلقی نموده است. سازمان بین المللی کار دلایل ورود کودکان به عرصه کار را از زاویه عرضه و تقاضا بررسی می کند. در میان عوامل مربوط به عرضه «فقر» مهم ترین عاملی است که کودکان را وادار به کار می کند، زیرا درآمد حاصل از کار کودک برای زندگی و خانواده اش ضروری است . (تولائی بیگلریان،۱۳۶:۱۳۸۷)

تعیین سن برای استخدام، یکی از مطمئن ترین روش ها برای تعیین سن قانونی استخدام است تا کودکان کار کردن را در سنین بسیار کم آغاز نکنند. (رئیس دانا،۲۶:۱۳۸۲) که در ذیل به بررسی آن خواهیم پرداخت.

طوبی پارسی – کارشناس ارشد حقوق خصوصی

Gmail : toubaparsi@gmail.com وEmail : touba.parsi@yahoo.com